سواحل دریای خزر

 

ویژگی های سواحل دریای خزر

چهره ساحل عمدتاً تحت تأثیر عواملی چون ساختار زمین‌شناختی ناحیه، رژیم امواج و جریان‌ها، ‌تراز آب حوضه، وضعیت فیزیکو- شیمیایی آب و رسوبات ساحلی و نوع فرآیندهای زیستی قرار می‌گیرد. عناصر مهم شکل‌دهندة ساحل در دریای خزر در درجة نخست فرآیندهای زمین‌شناختی است که در دو میلیون سال گذشته چهرة عمومی سواحل را به صورت کنونی ایجاد کرده است. رسوبات رودخانه‌ای به همراه امواج و جریانی‌های ناشی از امواج در گستره زمانی با روند کاهش تراز آب از دیگر عوامل شکل دهنده ساحل خزر هستند.

از حدود ۴۴۰۰ کیلومتر خط ساحلی دریای خزر ۶۹۵ کیلومتر آن در روسیه، ۶۰۰ کیلومتر در جمهوری آذربایجان، ۸۲۰ کیلومتر در ایران، ۶۵۰ کیلومتر در ترکمنستان و ۱۶۰۰ کیلومتر در قزاقستان واقع است. دلتاهای ولگا، ترک و سولاک مهمترین عوارض سواحل دریای خزر در روسیه هستند. ناحیه ساحلی واقع بین ولگا و ترک گسترة همواری است که تنها در برخی نقاط توسط پشته‌های ماسه‌ای ساحلی و دلتاهای رودخانه‌های کوچک قطع می‌شود. باریکة ساحلی داغستان (در روسیه) از باختر توسط کوه‌های قفقاز محدود می‌شود.

ناحیه ی دلتایی سمور مرز جمهوری آذربایجان با روسیه را تشکیل می‌دهد. در بخش های جنوبی  رودخانه سمور سواحل ماسه‌ای- قلوه‌سنگی وجود دارد. در ناحیه کیلیازین (شمال آذربایجان) ادامة ساختار تاقدیسی قفقاز بزرگ به دریا نزدیک می‌شود. از این‌رو، عرض ناحیه ساحلی به ۲-۱ کیلومتر کاهش می‌یابد،‌در این نواحی عوارض سنگ بستر (در برخی موارد رسوبات پیش از کواترنری) در مرفولوژی ساحلی دیده می‌شود. خط ساحلی دریای خزر در ناحیه آبشوران بر اثر وجود تاقدیس‌ها و ناودیس‌های متعدد حالت منقطع به خود گرفته است.

این عوارض سبب ایجاد دماغه و خلیج در ساحل و جزیره در دریا می‌گردند. دلتای رودخانه ی کورا مهم­ترین عارضه در خط ساحلی ناحیة باختری خزر جنوبی است. ناحیة لنکران تا آستارا در جمهوری آذربایجان دارای ساحل ماسه‌ای است که توسط رودخانه‌های کوچک قطع می‌شود. خط ساحلی دریای خزر در ایران نسبتاً ساده است که توسط مرداب انزلی در باختر و خلیج گرگان در خاور قطع می‌شود. رودخانه‌های کوچک بسیاری از ساحل ایران به دریای خزر می‌ریزند که سفیدرود و گرگانرود، تنها رودخانه‌هایی هستند که در شرایط کنونی در داخل دریا دلتا تشکیل داده‌اند (Lahijani, H. 1997). سواحل ایران عمدتاً ماسه‌ای است و در بخش‌های مرکزی قلوه‌سنگی و در بخش خاوری به ساحل گلی تبدیل می‌شود. سواحل ترکمنستان بیشتر پوشیده از تپه‌های ماسه‌ای صدفی است که مرداب­های قدیمی را از دریا جدا می‌کند و گهگاه توسط گنبدهای حاصل از گل‌فشان‌ها قطع می‌شود. خلیج کراسنودسک و خلیج قره‌بغاز از مهم­ترین عوارض سواحل ترکمنستان محسوب می‌شوند. سواحل دریای خزر در قزاقستان گستره­ی همواری است که اکنون خلیج‌های قزاق و کامسامول، دلتای اورال و شبه‌جزیرة مانقشلاق از مهمترین عوارض آن محسوب می‌شوند.(Leontiev et al., 1977)

در شرایطی که عملکرد عوامل زمین‌شناختی در زمان‌های طولانی بروز می‌کند و در این بازه زمانی رژیم موج و جریان تغییرات محسوس ندارند، نوسان تراز آب دریای خزر مهمترین عامل در شکل‌دهی  ساحل به شمار می‌آید. تغییر تراز آب دریای خزر سبب تغییر تراز عملکرد موج و جریان و تغییر تراز آب زیرزمینی و در نتیجه ایجاد عوارض ریخت شناختی جدید برحسب جنس و شیب سواحل می‌گردد. سواحل دریای خزر را برحسب نوع فرآیندهای غالب در آن (فرآیندهای دریایی نظیر تراز آب، موج، جریان) و فرآیندهای مؤثر از خشکی (رودخانه‌ای) می‌توان به دو دسته کلی سواحل دلتایی و سواحل غیردلتایی تقسیم نمود.

- سواحل دلتایی دریای خزر

بیش از ۱۳۰ رودخانه به دریای خزر می‌ریزد که بزرگترین آنها عبارتند از ولگا، اورال، کورا، ترک، سفیدرود، سولاک، سمور و گرگانرود. مجموع حوضة آبریز خزر ۵/۳ میلیون کیلومتر مربع است. آب ورودی سالیانه به دریای خزر حدود ۳۰۰ کیلومتر مکعب است که تنها ۸% از آن از حوضة‌ آبریز واقع در ایران تأمین می‌شود. رودخانه ولگا ۸۰%، کورا ۶%،‌ ترک ۳%، اورال ۲%، سولاک ۵/۱%، سمور ۵/۰% و سفیدرود ۵/۳% از آبدهی کل رودخانه‌ای به دریای خزر را دارا هستند.

رودخانه‌های بزرگ دریای خزر با آوردن حجم زیادی آب و رسوب به داخل دریا سبب تشکیل دلتاهای گسترده‌ای شده‌اند که بزرگترین آنها دلتای ولگا است که از نظر وسعت یکی از بزرگترین دلتاهای روی زمین است. دلتاهای دریای خزر در بخش‌های شمالی، باختری و جنوبی دریا پراکنده‌اند و بخش عمده‌ای از گسترة ساحلی را تشکیل می‌دهند. بخش خاوری دریای خزر با داشتن آب و هوای خشک اکنون تقریباً‌ فاقد رودخانه و دلتا است.

نوسان تراز آب دریای خزر در مقیاس زمین‌شناختی تأثیرات عمده‌ای بر تشکیل دلتاها داشته است. در زمان پیشروی آب، دلتاهای قدیم توسط دریا پوشیده می‌شدند و دلتاهای تازه به طرف خشکی عقب‌نشینی می‌کردند. در زمان عقب‌نشینی دریا، رودخانه‌ها با قطع رسوبات دلتایی قدیم در داخل دریا پیشروی می‌کردند. برای توسعه دلتاهای بزرگ بهترین حالت پایداری تراز آب حوضه است. در زمان پایداری نسبی تراز آب دریای خزر در کرانه‌های دلتاها بارهای بزرگ رسوبی تشکیل شده است. آثار دلتاهای گذشته و همراه آن خطوط ساحلی قدیمی بر روی خشکی امروزی از تراز مطلق ۱۴۰ متر و در بستر دریای امروزی تا تراز مطلق ۵۰- متر مشاهده می‌شود.

- سواحل غیردلتایی دریای خزر

سواحل غیر دلتایی خزر عمدتاً تحت تأثیر عملکرد موج، نوسان تراز آب و فعالیتهای زیستی و شیمیایی تشکیل شده اند. نوسان تراز آب در همه سواحل اثر خود را بروز می دهد. عملکرد موج به شیب ساحل بستگی دارد. فعالیتهای زیستی و شیمیایی علاوه بر نوع بستر دریا و شرایط انرژی آب وابسته به  شرایط آب و هوایی منطقه است. سواحل خاوری دریای خزر بیشتر متأثر از فعالیتهای زیستی و شیمیایی است و به عنوان سواحل کربناته شناخته می شوند. سواحل جنوبی و باختری خزر عمدتاً حاصل توزیع رسوبات رودخانه ای توسط امواج و جریانهای حاصل از امواج است که به عنوان سواحل تخریبی شناخته می شوند.